Opis
Dušanov zakonik – zakon blagovoernogo cara Stefana: bistrički prepis
Dušanov zakonik je nedovoljno izučavan i nedovoljno shvaćen. Oni koji su se bavili prikazivanjem zakonika uviđali su da je rađen na osnovu običajnog prava. Oni se nisu upuštali u objašnjenje kojeg i kakvog običajnog prava. Ako već postoji običajno pravo kod jednog naroda onda se mora razumeti da je ono zasnovano na posebnim shvatanjima prava i pravde kod tog naroda, čiji su koreni vrlo stari. Tačno je da je Dušanov Zakonik rađen na osnovu srbskog običajnog prava i dopunjen crkvenim pravom.
Car Dušan je staro običajno pravo kod Srba uredio kao državno zakonodavstvo za tadašnju državu Srbiju.
Time je Srbija postala pravna država u modernom smislu poimanja organizovanja države.
\“Ovaj Zakonik postavljamo od pravoslavnoga sabora našega s preosvećenim patrijarhom gospodinom Janićijem, svima arhijerejima i kliricima, i malima i velikima, i sa mnom, blagovernim carem Stefanom, i sa svim vlastelinima carstva mi, malima i velikima.\“
Dušanov zakonik – Postanak i značaj
Dr Aleksandar V. Solovjev – Uvod
Južna Srbija sačuvarala je mnogobrojne spomenike srednjovekovne srpske kulture, nenadmašne srpske umetnosti. U gračanici, u Nagoričanu, u Dečanima i na drugim mestima – svuda vidimo kako je u XIV veku snažni srpski narod umeo da prisvoji mnogovekovno blago vizantijske umetnosti i da tu umetnost nadahne novim jačim stvaralačkim strujama.
Ali južna Srbija dala je srpskom narodu još jedan možda najznačajniji spomenik srednjovekovne srpske kulture. To je čuveni Dušanov zakonik, donet u Skoplju godine 1349. I on je postao u isto doba najvećeg poleta srpskog naroda, onda kad je srpska država čvrsto osvojila čitavu dolinu Vardara; postao je kao plod stvaralačkog genija srpskog naroda koji se koristio mudrim iskustvom visoko razvijenog rimsko-vizantijskog prava.
Dušanov zakonik javlja se onda, kad je pojačana srpska država izašla na poprište široke međunarodne politike, kad je njezin vladar od skromnog \“kralja srpskih i pomorskih zemalja\“ postao \“car i samodržac Srba i Grka\“. Nova politika formacija izazvala je potrebu ozbiljnog zakonodavnog rada.
Srpsko zakonodavstvo pre cara Dušana
Ima vrlo malo podataka o zakonodavnom radu srpskih vladara pre Dušana. Ne postoji nikakav srpski samostalni zakonik pre godine 1349.
Mnogobrojni pravni spomenici, sačuvani od doba Stefana Nemanje i njegovih naslednika, mogu biti podeljeni u tri vrste:
Prva vrsta
To su prevođeni vizantijski pravni zbornici, Vizantijska carevina je od vremena Justinojanova raspolagala velikim brojem pisanih zakona za sve potrebecrkvenog i svetovnog društvenog reda. Srpska pravoslavna crkva služi se u svemu vizantijskim odredbama. U doba Sv. Save javljaju je srpski prevodi najvažnijih vizantijskih crkveno-pravnih zbornika. Hilandarsko-Studenički tipik (preveden s grčkog) treba da uredi život srpskih manastira, Svetosavski Nomokanon (oko g. 1219) – da rukovodi ceo život srpske pravoslavne crkve. Kao jedan deo Svetosavskog Nomokanona javlja se i prevod Prohirona – vizantijskog svetovnog zakonika god. 879, koji obuhvata celokupno građansko i krivično pravo. Tako su krijumčarksim putem (po rečima St. Novakovića) dolazili u Srbiju i vizantijski svetovni zakoni, dolazili u crkvenim knjigama kao sastavni deo vere.
Ipak svi ovi svetovni zakoni (kao npr. Prohiron) nisu mogli da budu mnogo primenjivani u Srbiji XIII veka. Suviše velik bio je jaz između vizantijskih i srpskih pravnih shvatanja. Npr. u oblasti krivičnog prava vizantijski je sistem uvek stajao na gledištu, da sve svako krivično delo mora kažnjavati od države, obično smrtnom ili telesnom kaznom. Dok staro srpsko pravo još u doba kralja Milutina (podatak iz g. 1308) kažnjava krivca samo novčanom globom, postalom iz običaja mirenja vražde, i ne zna za smrtnu kaznu. Srpski narod u ovo doba živeo je u glavnome po svome običajnom pravu, koje se čuvalo u predanju i nije bilo zapisano.
Druga vrsta
U ponekim slučajevima ipak javlja se potreba da pojedine odredbe budu napisane i od vladara potvrđene. Ova potreba dolazi obično onda, kad odredbe običajnog prava mogu da dođu u sukob sa drugim pravnim sistemom. Stoga se javlja druga vrsta pravnih spomenika – to su međunarodni ugovori.
Trgvinske i prijateljske veze Srba sa primorskim gradovima regulisane su pismenim međunarodnim ugovorima još od god. 1185, od doba Kulina bana i Stefana Nemanje. Trgovci (Dubrovčani i drugi) traže od srpskih vladara zaštitu svojih prava, izvesne povlastice, i unose u ove ugovore iste tačke što se nalaze i u ugovorima XI-XIII veka između Dubrovćana i italijasnkih gradova na zapadnoj obali Jadrana. U tim ugovorima ove opšte odredbe srednjovekovnog \“rimsko-jadranskog\“ prava preovlađuju nad srpskim običajima.
Treća vrsta
Ipak, postoji jedna značajna vrsta pravnih spomenika, iz kojih se vidi srpsko pravo, vide se oni običaji po kojima su živeli Srbi u unutrašnjosti zemlje. To su mnogobrojne manastirske povelje. Kao i svuda u Evropi tog doba, srpsko zakonodavstvo počinje ne od izrađenih kodeksa, nego od ukaza povodom pojedinih slučajeva. Kao i svuda u Evropi, stvaraju se dva povlašćena staleža – crkva i plemstvo. Povlastice tih staleža dugo vreme nisu regulisane nikakvim opštim zakonom. Vladar obično izdaje svakom pojedinačnom članu tih staleža (episkopu, manastiru, vlastelinu) zasebnu povelju, u kojoj se nabrajaju povlastice dotičnih lica. Ove povlastice mogu da se razlikuju između sebe u sitnicama, u glavnome su ipak slične. Sve ove povelje (privilegia) daju povlašćenim licima potpuno pravo svojine na zemlju, naročita prava prema seljacima i izuzetan položaj (immunitates) prema državnoj blagajni i administraciji. Povlašćeni zemljoposednik sam uzima danke od seljaka i ništa (ili gotovo ništa) ne plaća državnoj blagajni. On ima obično i pravo suđenja svojim seljacima, što znači da on uzima u svoju korist i sudske globe…
